Mehmet Tahir KAVAK¹ Sabri KARADOĞAN²

¹Yrd.Doç.Dr., Dicle Üniversitesi, Z.G.Eğitim Fak,. Fen Alanlar Eğt. Böl. Fizik Eğt. AB Dalı, 21280, Diyarbakır, mtkavak@dicle.edu.tr

²Doç.Dr.,Dicle Üniversitesi Z.G.Eğitim Fak., Sosyal Alanlar Eğt. Böl. Coğrafya Eğt. AB Dalı, 21280, Diyarbakır, skaradogan@gmail.com

ÖZET

SST (Sea-Surface Temperature) Deniz Yüzeyi Sıcaklığı hava ve deniz yüzeyleri arasındaki ısı değişiminin tahmin edilmesinde kullanılan önemli bir jeofiziksel parametredir. Özellikle küresel iklim modelleri için gerekli olan dünyanın ısı dengesinin ortaya konması, atmosferik ve okyanus sirkülasyonlar ve anomalilerin durumunu ortaya koymak açısından SST büyük önem taşımaktadır.

Van Gölü Ülkemizde su seviyesi ve iklim parametreleri konusunda en çok izlenen ve çeşitli bilimsel çalışmalara konu olan alanlardan birisidir. Su yüzeyi ve sınırlarında yıldan yıla önemli değişimler gözlenen Van Gölü, ülkemizin Doğu Anadolu Bölgesinde önemli tektonik ve kapalı bir havzadır. Özellikle son yaşanan deprem yerbilimcilerinin ve diğer disiplinlerin dikkatini Van Gölü çevresine çekmiştir. Su yüzeyi sıcaklık değişimi tektonik açıdan bir parametre olarak kullanılabilir. Bu çalışmada farklı yıllara ait AVHHR uydu verileri kullanılarak uzaktan algılama yöntemiyle göl yüzeyindeki su sıcaklık koşullarının yıllara göre ve yıl içindeki değişimleri gözlenmiştir.

Anahtar Sözcükler: Van Gölü, Uzaktan Algılama, AVHRR, Su Yüzeyi Sıcaklığı.

INVESTIGATION SEA SURFACE TEMPERATURE VARIATION OF LAKE VAN USING AVHRR

ABTSRACT

Sea surface temperature (SST) is an important parameter which could be derived from space via satellites, Such as AVHRR (Advanced Very High Resolution Radiometer), and used in oceanography and meteorology due to its major influence on the exchange processes at the air-sea interface.

Lake Van is as an enclosed tectonic basin on the Eastern region of Anatolia and mostly investigated in terms of water level, boundary and climatic parameters. Present work investigated long term SST variation using AVHRR data of Lake Van including quake years which other scientists also interested in.

Keywords: Lake Van, Remote Sensing, AVHRR, Sea Surface Temperature SST.

1.GİRİŞ

Deniz Yüzeyi Sıcaklığı (SST, Sea-Surface Temperature) hava ve deniz yüzeyleri arasındaki ısı değişiminin tahmin edilmesinde kullanılan önemli bir jeofiziksel parametredir. Özellikle küresel iklim modelleri için gerekli olan dünyanın ısı dengesinin ortaya konması, atmosferik ve okyanus sirkülasyonlar ile anomalilerin durumunun açıklanması açısından SST büyük önem taşımaktadır.

Çalışmaya konu olan Van Gölü Ülkemizde su seviyesi ve iklim parametreleri konusunda en çok izlenen ve çeşitli bilimsel çalışmalara konu olan alanlardan birisidir. Su yüzeyi ve sınırlarında yıldan yıla önemli değişimler gözlenen Van Gölü, ülkemizin Doğu Anadolu Bölgesinde bulunan önemli tektonik ve kapalı bir havzadır

Van Gölü, Türkiye’nin doğusunda, Nemrut volkanik dağının patlaması sonucu tektonik çöküntü alanının önünün kapanmasıyla oluşmuş bir volkanik set gölüdür(Şekil 1). Gölün yüzölçümü 3.713 km²' olup, hem tatlı su hem de deniz ekosistemlerinden farklı bir sucul ekosistemi barındırmaktadır. Göl suyu tuzlu ve sodalı olup, tuzluluk oranı %19, pH'sı ise 9,8 dir. Bu nedenle Van Gölü yüzeyinde yüksek rakıma ve sert kış şartlarına rağmen don olayları gözlenmez . (Kadıoğlu vd. 1997). Göl su seviyesinde iklimsel nedenlere bağlı olarak zaman zaman yükselme ve alçalma meydana gelmektedir. Ancak ortalama olarak denizden yüksekliği 1646 metredir. Gölün ortalama derinliği 171 m, en derin yeri ise 451 metredir. Gölün tuzlu-sodalı suları, biyolojik çeşitliliği sınırlamaktadır. Gölde bilinen 103 tür fitoplankton, 36 tür zooplankton ve tek bir tür balık inci kefali yaşamaktadır. Gölün yüzölçümü ise 430 km.'dir (Degens vd., 1984). Batimetrik özelliklerine bakıldığında gölün batı kesimlerinin doğu kesimlerinden belirgin bir şekilde daha derin olduğu görülür (Şekil 2).

Küresel ısınmanın çevre ve dolayısıyla ekosistem üzerinde ciddi etkiler oluşturduğu bilim adamları tarafından rapor edilmiştir (ACIA, 2004; Rosenzweig vd., 2007). Ekosistemlerde gözlemlenen olumsuz değişimin nedenleri araştırılan önemli konular arasındadır. Bu amaçla küresel ısınmanın etkilerini gözlemlemek ve anlamak ayrı bir çaba gerektirmektedir. Bu bağlamda iklim değişiminin göl ekosistemlerinde fiziksel, kimyasal ve biyolojik özellikleri hızla değiştirdiği ileri sürülmüştür (ACIA, 2004; Rosenzweig vd., 2007). Önceki çalışmalar göllerin çevresel değişime hassas olduklarını gösterdiğinden, göller için küresel iklim değişikliğini izlemek önemli çevresel araştırma konuları arasında yer almaktadır (Carpenter vd., 2007; Pham vd., 2008; Williamson vd., 2008).

Van gölü su seviyesindeki değişim Yıldız ve Deniz (2005), çevre jeolojisi özellikleri Çiftçi ve ark. (2008), iklim değişikliğinin etkileri Kadıoğlu vd. (1997), jeolojik yapısı Degens vd. (1984) tarafından incelenmiştir.

Su yüzeyi sıcaklığı (SYS) (ki küresel ısınmanın en önemli değişkenlerinden biridir) Van gölü için Sarı vd. tarafından Şubat 1998 Ocak 1999 tarihleri, arasında 1 yıl için çalışılmış olup sıcaklık haritası derinlik ve akıntı haritalarıyla çakıştırılmıştır.

Bu çalışmada, Van Gölü su yüzeyi sıcaklığı yıllara ve mevsimlere göre 24 yıl gibi uzun bir süre ele alınarak incelenmiş, elde edilen bulguların, bölgede; su seviyesi, ekosistem, çözünmüş organik karbon ve yerel ısı sıcaklığı gibi değişkenleri çalışacak olan bilim insanlarına yardımcı olması amaçlanmıştır.

2. MATERYAL VE METOT

Bu çalışmada Advance Very High Resulotion Radiometer (AVHRR) uydusundan elde edilen iki tür su yüzeyi sıcaklığı verisi kullanılmıştır. Bu verilerden biri NASA’nın küresel verisinden, diğeri ise Almanya’da bulunan German Aerospace Center (DLR) alınmış olup çözünürlüğü 4 km’dir (yani 1 pixel=4 km). Ancak bu alıcı istasyonun konumu yüzünden ancak Van gölünün batı kısmını kapsamış olup çözünürlüğü 1 km dir.

2.1 DLR’ın verisi :

1 km çözünürlüklü aylık ÇKSYS (çok kanallı su yüzeyi sıcaklığı veya MCSST, multi channel Sea surface temperature) Mart 1993 ten Aralık 2011 e kadar geotif formatında http://eoweb.dlr.de:8080/servlets/template/welcome/enteryPage.vm “ “adresinden indirildi. İndirilen veride 0 (sıfır) kara ve 31,875 bulut olarak işaretlendiğinden bu iki değer arsındaki tüm değerler SYS’dir. İndirilen görüntüler tüm Avrupa’yı içerdiğinden ilgi alanımız olan Van gölünü ayırmak için ise ERMapper adlı yazılım kullanıldı ve gölün batısı için SYS hesaplandı.

2.2 NASA verisi

AVHRR uydusundan gece elde edilmiş (Güneşin ısı etkisini yok etmek için) küresel ÇKSYS verisi Ocak 1985 ten Aralık 2009 a kadar hdf (Hierarchical Data Format) formunda http://podaac.jpl.nasa.gov:2031/dataset_docs/avhrr_wwww_mcsst.html adresinden indirildi. Küresel veriden Van Gölü verisi çıkarılarak NASA tarafından sağlanan aşağıdaki formül kullanılarak sayısal değerler sıcaklığa dönüştürüldü.

SYS=SD·0,075-3

Burada SYS su yüzeyi sıcaklığı, SD (DN, Digital Number) sayısal değerdir. Benzer şekilde küresel veriden Van Gölü verisi ayrıldıktan sonra tüm havza için SYS hesaplandı.

3. BULGULAR

DLR’dan alınan verilere göre Van Göl’ünün batısına ait mevsimsel SYS değerleri Şekil 4’te sunulmuştur:

Kalın çizgi 19 yıla ait (1994-2011) ortalamaları göstermektedir. Şekilde görüldüğü üzere anormal SYS görülmemekte ve mevsimsel sıcaklık genel ortalamanın çevresindedir.

Şekil 5’te NASA’dan alınan SYS değerleri görülmektedir.

Tüm havzaya ait NASA verilerinden alınan ve gölün doğusunu da içeren SYS grafiğinde görüldüğü gibi daha istikrarlı bir dağılım göstermediği görülmektedir. Buradan genel ortalamadan çok sapmasa da gölün batısının daha istikrarlı bir grafik çizdiği görülmektedir. Aralık Ocak Şubat ve Mart aylarında SYS’nın negatif değerlere vardığı açıkça gözlenir.

Şekil 6’te derinlik ve taze soğuk su girişinin SYS’ye nasıl etki ettiği açıkça görülmektedir. Van gölünün sığ ve çok soğuk su alan doğu kısmının genel SYS’yi nasıl etkilediği açıkça görülmektedir. Görüldüğü üzere gölün doğu kısmı gölün genel sıcaklığını ortalama olarak 3°C düşürmektedir. Görüntü kaynaklarının farklılığı sonuca bu kadar etki etmeyeceği 2000 yılında 18 km çözünürlüklü veriyle Karadeniz için yapılan benzer bir araştırma ile test edilmiş (kavak, 2000) ve sadece 0,7°C lik bir fark bulunmuştur.

Şekil 7’de 24 yıllık (1985-2009) mevsimsel ortalama ve genel ortalama değerleri aynı grafikte görülmektedir.

Şekil 8’e göre 24 yıllık veriler her ne kadar bir kararsızlık gösteriyorsa da eğilim çizgisinin gölün küresel ısınmadan etkilendiğini göstermektedir.

Şekil 9’da ise bu eğilimin güneşteki aktivitelerle ilişkisi de ortaya kondu.

Şekil 9 (http://www.godandscience.org/ apologetics /global_warming_myths.html#n01) 1985-2009 tarihleri arasında güneşteki aktivite sayısı ve o yıllara ait SYS değerlerini göstermektedir. Grafikten de görüldüğü üzere güneşteki aktivite sayısı ile SYS arasında her hangi bir ilişkiye rastlanmamıştır.

Bugüne kadar El-Nino nun en etkin olduğu (http://apollo.lsc.vsc.edu/classes/ met130/notes/ chapter10/elnino.html) 1997-1998 yıllarında bile bu olayın Van Göl’ünün SYS değerlerine etkisi olmadığı rahatlıkla söylenebilir.

4.SONUÇ

Bu çalışmada elde edilen bulgularla her ne kadar Van Gölü’nün küresel ısınmadan nasibini aldığını söylenebilse de, bunun güneşteki aktivite ve El Nino olayından kaynaklanmadığı şeklinde bir değerlendirme yapılabilir. SYS değerlerinin artması sismik aktiviteler sonucu ortaya çıkan enerji sonucu olabilir. Son Yıllarda bölgenin tektonik açıdan aktif olması bunun bir göstergesidir.

5.ÖNERİ

SYS değerlerinin artması buharlaşmayı artırır. Buna bağlı olarak su seviyesinde değişiklik, biyolojik aktivite, kimyasal konsantrasyonda değişikliğe sebep olur. Bu değişikliklerin neden kaynaklandığı, yer verisi ve geniş bir görüntü alanı sağlayan yüksek çözünürlüklü (Landsat, Spot gibi) uydular aracılığıyla çalışılması önerilir.

6. KAYNAKLAR

ACIA Impacts of a warming Arctic: Arctic climate impact assessment. Cambridge Univ. Press; 2004.

Carpenter, S, Benson BJ, Biggs R, Chipman JW, Foley JA, Golding SA, Hammer RB, Hanson PC, Johnson PTJ, Kamarainen AM et al., 2007, Understanding regional change: a comparison of two lake districts. BioScience. 57:323-35

Çiftçi, Y., Işık, M., Alkevli, T., Yeşlova, Ç., 2008, Environmental Geology of Lake Van Basin, Geological Engineering, 32 (2)

Degens, E.T.; Wong, H.K.; Kempe, S.; Kurtman, F., (1984), "A geological study of Lake Van, eastern Turkey", International Journal of Earth Sciences (Springer)73 (2): 701–734,

Huguet, C., Fietz, S., Stockhecke, M., Sturmb, M., Anselmetti, F.S., Rosell-Melé, A.,2011, Biomarker seasonality study in Lake Van, Turkey, Organic Geochemistry 42 1289–1298

Kadıoğlu, M., Şen, Z., Batur, E., 1997, The greatest soda-water lake in the world and how it is influenced by climatic change, Istanbul Technical University, Meteorology Department, Hydrometeorology Research Group, Maslak 80626 Istanbul, Turkey

Kavak M.T., 2000, A long term SST and cloud cover investigation of the Black Sea using AVHRR, Thesis submitted to Faculty of Science and Engineering University of Dundee for a Degree of Philosophy.

Kempe, S., Khoo, F., and Gürleyik, Y., 1978, Hydrography of Lake Van and Its Drainage Area. pp. 30-45 in the Geology of Lake Van, edited by Degen and Kurtman, The Mineral Research and Exploration Institute of Turkey, Rep. 169, 1978.

Pham S.V, Leavitt P.R, McGowan S, Peres-Nato P., 2008, Spatial variability of climate and land-use effects on lakes of the northern Great Plains. Limnol. Oceanogr.;53:728–742.

Rosenzweig, C., G. Casassa, D.J. Karoly, A. Imeson, C. Liu, A. Menzel, S. Rawlins, T.L. Root, B. Seguin, P. Tryjanowski., 2007, Assessment of observed changes and responses in natural and managed systems. Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, M.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden and C.E. Hanson, Eds., Cambridge University Press, Cambridge, UK, 79-131.

Sarı, M., Polat, İ., Saydam, A.C., 2000, NOAA AVHRR Uydu Görüntüleri ile Van Gölü Yüzey Sıcaklığının İzlenmesi, Doğu Anadolu Bölgesi IV Su Ürünleri Sempozyumu, Erzurum

Williamson CE, Dodds W, Kratz TK, Palmer M., 2008, Lakes and streams as sentinels of environmental change in terrestrial and atmospheric processes, Front. Ecol. Environ,6:247–254.

Yıldız, M.Z., Deniz, O., 2005, The Impacts Of The Level Changes In Closed Basin Lakes On The Coastal Settlements: The Lake Van Example, Fırat University Journal of Social Science, 15(1)